Stelsel voor gesubsidieerde rechtsbijstand functioneerde onvoldoende in kinderopvangtoeslagzaken
Gedupeerde ouders in de kinderopvangtoeslagaffaire kregen moeilijk toegang tot gesubsidieerde rechtsbijstand. Er werd vaak vanuit gegaan dat zij het zelf zonder advocaat afkonden. Hierdoor hebben sociaal advocaten in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst minder of geen gesubsidieerde juridische hulp verleend. Dit blijkt uit onderzoek van het WODC. Zonder die juridische hulp stond een deel van de gedupeerde ouders alleen tegenover de Belastingdienst of zag helemaal af van een procedure. Dat het verlenen van gesubsidieerde rechtsbijstand in kinderopvangtoeslagzaken niet goed liep, is niet tijdig opgemerkt. De conclusie is dat het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand gedurende de kinderopvangtoeslagaffaire onvoldoende heeft gefunctioneerd.
Knelpunten
Bij de beoordeling van aanvragen voor gesubsidieerde rechtsbijstand in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst werd er veelal vanuit gegaan dat burgers zelfredzaam waren. Hierbij werd te weinig rekening gehouden met de complexiteit van de kinderopvangtoeslagzaken en het vermogen van de verschillende burgers om daadwerkelijk zelfredzaam te zijn. De wetgeving die de toegang tot gesubsidieerde rechtsbijstand regelt, geeft hiertoe wel mogelijkheden. Deze is open geformuleerd en laat voor de uitwerking veel over aan de uitvoeringspraktijk. In de praktijk werd onvoldoende gebruik gemaakt van deze beslisruimte.
De kinderopvangtoeslagaffaire heeft laten zien dat overheidsorganen zich niet altijd toegankelijk en behulpzaam opstellen. Ook zijn andere vormen van hulpverlening, zoals het sociaal raadsliedenwerk, niet overal beschikbaar. Onder deze omstandigheden is het lastig voor burgers om zonder hulp van een advocaat in bezwaar te gaan.
De monitoring van het stelsel was bovendien onvoldoende op orde. Knelpunten werden niet tijdig gesignaleerd en onderkend. Hierdoor was er te weinig zicht op het daadwerkelijk bereiken van het beoogde maatschappelijke effect van het stelsel: gesubsidieerde rechtsbijstand voor die gevallen waar dat echt nodig is.
Hoe kan het beter?
Versterk de eerstelijns rechtshulp. Zorg ervoor dat alle rechtzoekenden al in een vroeg stadium toegang hebben tot laagdrempelige vormen van sociaaljuridische hulpverlening, zoals sociaal raadslieden. Dit kan juridische procedures voorkomen en biedt mogelijkheden om sociaalmaatschappelijke ondersteuning te bieden bij multiproblematiek.
Zorg daarnaast voor een ruimhartiger toevoegbeleid, zodat voor meer zaken gesubsidieerde rechtsbijstand mogelijk is. Sociaal advocaten ervaarden de werkwijze als exclusief: in bezwaarzaken tegen de Belastingdienst werd geen gesubsidieerde rechtsbijstand verleend, tenzij kon worden gemotiveerd dat de zaak erg complex was. De inzichten uit dit onderzoek suggereren dat een inclusieve werkwijze, waarbij wel gesubsidieerde rechtsbijstand wordt verleend tenzij heel duidelijk is dat iemand het zelf afkan, beter aansluit bij de daadwerkelijke zelfredzaamheid van burgers.
Houd beter zicht op het functioneren van het stelsel door knelpunten tijdig te signaleren en onderkennen. Betere registratie van aanvragen voor gesubsidieerde rechtsbijstand en tijdige juridische ondersteuning spelen daarin een belangrijke rol.