Wat zijn voor- en nadelen van lekenrechtspraak in het strafrecht?
In tegenstelling tot vrijwel alle Europese landen kent Nederland geen lekenrechtspraak, waarbij burgers zonder juridische opleiding deelnemen aan de rechtspraak. Na een motie in de Tweede Kamer kreeg de al bestaande discussie over invoering van lekenrechtspraak in Nederland een nieuwe impuls. In dit onderzoek zijn voor- en nadelen van verschillende vormen van lekenrechtspraak op een rij gezet. Daarbij is gekeken naar ervaringen in andere Europese landen. Hoewel er in Nederland meer steun is voor professionele rechtspraak dan lekenrechtspraak zijn er ook principiële argumenten om lekenrechtspraak wel in te voeren. De afweging van alle voor- en nadelen is uiteindelijk een politieke keuze. De uitkomsten van dit onderzoek ondersteunen het debat hierover.
Draagt lekenrechtspraak in strafzaken in o.a. West-Europese landen bij aan het vertrouwen in de strafrechtspraak en democratische participatie en wat zijn andere mogelijke argumenten voor en tegen lekenrechtspraak? Dat onderzocht de Radboud Universiteit in opdracht van het WODC. In de samenvatting staan alle voor- en nadelen van (verschillende vormen van) lekenrechtspraak.
Drie vormen van lekenrechtspraak
Bij juryrechtspraak wordt een groep leken willekeurig geselecteerd uit de samenleving voor deelname aan één strafzaak, voorgezeten door een professionele rechter. De jury heeft een zelfstandige beslisbevoegdheid over (tenminste) de schuldvraag. De lekenmagistraat beslist geheel zonder professionele rechters over zowel schuld als straf, alleen of met andere lekenmagistraten. Het gemengd panel is een vorm van lekenrechtspraak waarbij burgers worden benoemd om deel te nemen aan meerdere rechtszaken gedurende een bepaalde periode. Hierbij beslissen ze samen met professionele rechters over schuld en straf.
Argumenten vóór lekenrechtspraak
Lekenrechtspraak zou het vertrouwen van burgers in de rechtspraak kunnen laten toenemen als zij zien dat uitkomsten van strafzaken meer in lijn liggen met hun wensen of dat hun inzichten worden meegenomen in het proces. Bij de leken die deelnemen aan een strafproces en positief daarop terugkijken leidt dat aantoonbaar tot meer vertrouwen in de rechtspraak.
Daarnaast leidt lekenrechtspraak tot meer participatie van burgers aan strafzaken en worden zij daarmee ook beter geïnformeerd over de werking van de rechtspraak. De inzichten die leken inbrengen kunnen ook bijdragen aan de kwaliteit van beraadslaging in strafzaken. Bovendien bevordert lekenrechtspraak de representativiteit en diversiteit binnen de rechtspraak als deelnemende burgers uit alle lagen van de bevolking komen.
Argumenten tegen lekenrechtspraak
In Nederland is er veel steun voor de huidige professionele rechtspraak en weinig vertrouwen in de mate waarin leken objectieve beslissingen kunnen nemen in rechtszaken. Door de invoering van lekenrechtspraak zou het vertrouwen in de rechtspraak in ons land juist kunnen afnemen.
De participatie van leken vraagt om ingrijpende hervormingen in het strafproces, onder andere vanwege de complexiteit van strafzaken. Rechterlijke uitspraken moeten voldoen aan strikte juridische kaders en dit beperkt de mogelijkheden voor debat met leken. Ook wordt de mate van representativiteit waarschijnlijk beperkt door selectievoorwaarden en doordat bepaalde groepen (zoals jongeren of mensen met weinig vertrouwen in de rechtspraak) zelf niet willen deelnemen.
Ervaringen met lekenrechtspraak in andere landen
In België, Zweden, Engeland en Wales wordt lekenrechtspraak gezien als integraal onderdeel van de nationale rechtscultuur en democratische traditie. Maar ook daar is er discussie over voor- en nadelen van lekenrechtspraak. Zo is er bijvoorbeeld kritiek op de kosten en tijdsinvestering of op de kwaliteit en legitimiteit van lekenrechtspraak. Het probleem rondom de representativiteit van personen die deelnemen aan lekenrechtspraak speelt in alle onderzochte landen. Vanwege die kritiek proberen diverse landen bestaande vormen van lekenrechtspraak te verbeteren.